Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρουσίασε την προτεινόμενη αναθεώρηση της Οδηγίας Επιστροφής του 2008 στις 11 Μαρτίου 2025.
Το σχέδιο 42 σελίδων προσφέρει ένα κοινό, υποχρεωτικό πλαίσιο επιστροφής για τα 27 κράτη μέλη, ως λύση για το εξαιρετικά χαμηλό ποσοστό επιστροφών απορριφθέντων αιτούντων άσυλο.
Το πιο καινοτόμο κομμάτι της πρότασης είναι η έννοια των λεγόμενων «κέντρων επιστροφής».
Αυτά τα κέντρα θα μπορούσαν να ιδρυθούν σε τρίτες χώρες βάσει συμφωνιών με τα κράτη μέλη.
Προηγουμένως, η απέλαση μπορούσε να συμβεί μόνο προς τη χώρα προέλευσης ή μια χώρα που πέρασε ο λαθρομετανάστης στον δρόμο για τον προορισμό του.
Με την νέα πρόταση, τα κράτη μέλη θα μπορούσαν να έχουν συμφωνίες για κέντρα επιστροφής με οποιαδήποτε τρίτη χώρα θεωρείται ασφαλής για επιστροφή, κάτι που επεκτείνει σημαντικά τις επιλογές για επιστροφές.
Το θέμα είναι ιδιαίτερα σημαντικό, καθώς μόνο το 20% αυτών που λαμβάνουν αποφάσεις επιστροφής φεύγουν πραγματικά από την επικράτεια της Ευρωπαϊκής Ένωσης, κάτι που αποτελεί το αδύνατο σημείο του ευρωπαϊκού συστήματος ασύλου.
Χάρη στους χαμηλούς αριθμούς επιστροφών, εκατομμύρια λαθρομετανάστες (που υπολογίζονται μεταξύ 2,8 και 3,5 εκατομμυρίων) διαμένουν στα κράτη μέλη, ασκώντας μεγάλη πίεση στα κοινωνικά συστήματα πρόνοιας.
Αυτή η μη ανεκτή κατάσταση—που ενισχύθηκε περαιτέρω από προηγούμενα νομικά εμπόδια στις απελάσεις—οδήγησε ορισμένα κράτη μέλη να δημιουργήσουν επίσημα κατηγορίες ειδικού καθεστώτος για τους απορριφθέντες αιτούντες άσυλο.
Για παράδειγμα, η Γερμανία δημιούργησε την κατηγορία Duldung (Ανοχή Παραμονής).
Η εξήγηση αυτού του εννοιολογικού πλαισίου είναι μάλλον παράδοξη, καθώς αναφέρει ότι «εάν δεν έχετε δικαίωμα διαμονής στη Γερμανία και είστε υποχρεωμένοι να φύγετε από τη χώρα, μπορεί να υπάρχουν λόγοι για τους οποίους θα πρέπει να σας χορηγηθεί μία Duldung».
Αυτό στην πράξη σημαίνει ότι οι γερμανικές αρχές αρνούνται να επιβάλουν τις νομικά δεσμευτικές αποφάσεις της χώρας τους.
Φυσικά, η δημιουργία νέων κατηγοριών είναι πολύ πιο εύκολη από την επιβολή αποφάσεων απέλασης, αλλά αυτό δεν θα επιλύσει τα θεμελιώδη προβλήματα του συστήματος—ούτε θα βοηθήσει στην αποτροπή άλλων ανθρώπων να έρθουν παράνομα στη Γερμανία.
Μέχρι το τέλος του 2022, 248.000 άτομα παρέμεναν στη Γερμανία υπό την κατηγορία Duldung.
Στο μεταξύ, το Βερολίνο απέλασε μόνο 16.430 απορριφθέντες αιτούντες άσυλο το 2023. Το μήνυμα ήταν σαφές: αν φτάσετε στην Ευρώπη, πιθανότατα θα παραμείνετε.
Η αλλαγή φαίνεται να έρχεται τώρα, καθώς οι κυβερνήσεις αντιμετωπίζουν τη μαζική επιβάρυνση των δημόσιων συστημάτων πρόνοιας (η Γερμανία δαπάνησε μόνη της 26,6 δισεκατομμύρια EUR σε λαθρομετανάστες το 2023), την ύπαρξη παράλληλων κοινωνιών και τις πρόσφατες τρομοκρατικές επιθέσεις στη Γερμανία και την Αυστρία (μερικές από τις οποίες διαπράχθηκαν από απορριφθέντες αιτούντες άσυλο).
Ωστόσο, δεν υπάρχουν αλλαγές χωρίς αποτροπή—και δεν υπάρχει αποτροπή χωρίς απελάσεις.
Οι παράνομοι λαθρομετανάστες που είναι έτοιμοι να πληρώσουν χιλιάδες ευρώ για να φτάσουν στις ευρωπαϊκές χώρες θα συνεχίσουν να το κάνουν αν γνωρίζουν ότι μπορεί να παραμείνουν ακόμη και μετά την απόρριψη των αιτημάτων ασύλου τους.
Αλλά θα σκεφτούν δύο φορές πριν πληρώσουν τέτοιες υψηλές αμοιβές σε διακινητές ανθρώπων (ιδίως αν δεν φεύγουν από πόλεμο ή διωγμό, αλλά απλώς αναζητούν μια καλύτερη ζωή) αν υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να απελαθούν πίσω στην πατρίδα τους—ή σε τρίτη χώρα.
Όπως διαπίστωσε η έρευνα του Ινστιτούτου Οικονομικών Ερευνών Leibniz (RWI), «η εξωτερίκευση της διαδικασίας ασύλου μειώνει σημαντικά τις προθέσεις λαθρομετανάστευσης σχεδόν σε όλους τους τύπους υποκειμένων».
Δεδομένου αυτού, δεν είναι τυχαίο ότι τα κράτη μέλη κατέβαλαν σημαντικές προσπάθειες να εξωτερικεύσουν την πολιτική ασύλου τους. Ωστόσο, καμία «καινοτόμος λύση» δεν έχει παράξει έως τώρα ουσιαστικά αποτελέσματα.
Η αποτυχία μπορεί να αποδοθεί κυρίως στο πολύ περιορισμένο νομικό πλαίσιο που προβλέπει το νέο Σύμφωνο της ΕΕ για τη Μετανάστευση και το Άσυλο γι’ αυτούς.
Το μόνο νέο στοιχείο που φαίνεται να λειτουργεί είναι οι συμφωνίες με κράτη φύλακες, όπως η Αίγυπτος, το Μαρόκο, ή η Τουρκία, για να μειωθεί ο αριθμός των ατόμων που φτάνουν στα εξωτερικά σύνορα της ΕΕ.
Αλλά αν κάποιος έχει ήδη φτάσει στην επικράτεια ενός κράτους μέλους και έχει υποβάλει αίτηση ασύλου, σχεδόν δεν υπάρχει περίπτωση να παραμείνει έξω, αν και το Πρωτόκολλο Ιταλίας-Αλβανίας ίσως αρχίσει να λειτουργεί ξανά μετά το πράσινο φως από την Επιτροπή.
Η νέα πρόταση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής είναι μακριά από το να είναι τέλεια.
Οι ευρωπαϊκές χώρες θα πρέπει να κάνουν σοβαρές παραχωρήσεις στις τρίτες χώρες που είναι έτοιμες να φιλοξενήσουν κέντρα επιστροφής—ακόμα κι αν τα κέντρα θα λειτουργούν αποκλειστικά από το κράτος μέλος που υπέγραψε τη συμφωνία.
Στο μεταξύ, δεν είναι σαφές αν πρόκειται για μια πραγματική λύση ή απλώς για την παράταση του προβλήματος:
αν και προτείνεται η παράταση της περιόδου κράτησης σε 24 μήνες, εάν και η χώρα προέλευσης και η τρίτη χώρα αρνηθούν να δεχτούν τον λαθρομετανάστη μόνιμα, το κράτος μέλος πρέπει να τον αποδέχεται εκ νέου.
Ωστόσο, η ιδέα ότι κάποιος μπορεί να σταλεί, ας πούμε, στη Μογγολία ή τη Ρουάντα αφού απορριφθεί η αίτησή του για άσυλο, μπορεί να έχει σοβαρό αποτέλεσμα αποτροπής.
Έτσι, η νέα πρόταση—η οποία θα πρέπει να περάσει από μια χρονοβόρα νομική διαδικασία—έχει κάποια υποσχόμενα χαρακτηριστικά. Ωστόσο, ακόμα κι αν περάσει τη νομοθετική διαδικασία (και πολλοί προοδευτικοί ευρωβουλευτές και ΜΚΟ την έχουν ήδη επικρίνει ως απάνθρωπη και σκληρή), δεν θα επιλύσει άλλα καυτά ζητήματα όπως η προστασία των συνόρων, η πιθανή εξωτερίκευση των διαδικασιών ασύλου και οι περιορισμένες νομικές επιλογές για την κράτηση των αιτούντων άσυλο.
Επομένως, το μεγάλο ερώτημα είναι αν η πρόταση είναι απλώς το τέλος της αρχής, επιτρέποντας στους περισσότερους πολιτικούς να θεωρήσουν ότι η κρίση μετανάστευσης της Ευρώπης έχει λυθεί, ή αν είναι η αρχή του τέλους:
το πρώτο σημαντικό βήμα προς το κλείσιμο της πόρτας στους λαθρομετανάστες που διασχίζουν τον κόσμο για καλύτερες οικονομικές και κοινωνικές ευκαιρίες.
